ریشه شناسی واژگان گویش های مختلف ایرانی هم به شناخت بیشتر ویژگی های آوایی این گویش ها کمک می کند، هم به ریشه شناسی واژه های فارسی و دیگر زبان ها و گویش های ایرانی. گویش های ایرانی گنجینه عظیمی از داده های زبانی هستند که می تواند در زبان شناسی زبان های ایرانی استفاده شود. این مقاله به ریشه شناسی 12 واژه از گویش های مختلف ایرانی می پردازد. درمورد هر واژه پس از بررسی برابر یا همریشه واژه در دیگر گویش ها و زبان های ایرانی، صورت ایرانی باستان واژه بازسازی، و روند دگرگونی آوایی واژه از ایرانی باستان به گویش های ایرانی بررسی شده است. در ریشه شناسی واژه ها به ویژه بر تمایز بین صورت واژه در گویش های شمال غربی و جنوب غربی تاکید شده. واژه هایی که در این مقاله از گویش های مختلف ایرانی ریشه شناسی شده اند، شامل این واژه ها هستند:arde/âla«کنار، پهلو، نیمه»؛ast/hast  «خانه، حیاط»؛ daha «داسه»؛ gwask/bīg «بزغاله، گوساله»؛ gūn «پستان دام»؛ jeven «هاون غلات»؛ jəxūn «خرمن»؛ kahra «بزغاله»؛ kətū «سگ»؛ mâl «دام، چهارپا»؛ tâta «عمو»؛ xal «کج، خمیده».

امروزه طنین دلنشین زبان ها و گویش های ایرانی را در جای جای ایران زمین می توان شنید. قرن هاست که مادران پاک نهاد این مرز و بوم واژه ها، حکایت ها، ضرب المثل ها و ترانه های اصیل ایرانی را در قالب گویش هایی چون آرانی، آشتیانی، آمره ای، ابوزیدآبادی، آبیانه ای، اردستانی، افتری، انارکی، الویری، بادرودی، بختیاری، بشاگردی، بلوچی، بهدینی، بیابانکی، بیدگلی، پاپونی، تاتی، تاری، تالشی، تفرشی، جوشقانی، خوانساری، خوری، دشتستانی، دوانی، زفره ای، سدهی، سرخه ای، سمنانی، سنگسری، سویی، سیوندی، فروی، فریزندی، قهرودی، کردی، کشه ای، کفرانی، کهکی، گزی، گورانی، گیلکی، لارستانی، لاسگردی، لری، لکی، مازندرانی، محلاتی، مهرجانی، میمه ای، نایینی، نطنزی، وانشانی، ورزنه ای، و فسی، و یدری و یرندی، یا در قالب لهجه های شیرینی چون اصفهانی، بیرجندی، تهرانی، قائنی، کرمانی، مشهدی، نیشابوری، همدانی و یزدی در گوش فرزندان دلبند خود زمزمه می کنند. هنوز نوای دلربای زبان ها و گویش های ایرانی را در خارج از مرزهای ایران، از ترکستان چین در شرق (سریکلی) تا اقصا نقاط آسیای صغیر در غرب (کردی)، و از ماورای قفقاز در شمال (آسی) تا حاشیه جنوبی خلیج فارس (کمزاری) می توان شنید.

خوشه همخوانی hu- ایرانی باستان در گویش های ایرانی به شکل های مختلفی تحول یافته است. در این مقاله، پس از شرح مختصر پیشینه تحول hu- ایرانی باستان در زبان های ایرانی دوره باستان و ایرانی میانه غربی، چگونگی تحول آن در گویش های نو شمال غربی و جنوب غربی بررسی شده است. hu- ایرانی باستان به پنج صورت تحول یافته و دو روند کلی را پیموده است: روند نخست:h- <x- <xw- <hu- ، روند دوم: f- <w- <wh- < hu-. گویش های شمال غربی روند یکسانی را نشان نمی دهند و، در آنها، هر دو روند تحول و هر پنج دگرگونی اصلی را می بینیم. اما در گویش های جنوب غربی هماهنگی بیشتری دیده می شود و همه این گویش ها روند نخست تحول را پیموده اند. در پایان این مقاله، گویش های ایرانی، بر اساس نوع تحول hu- ایرانی باستان در آنها، دسته بندی شده اند.

مقاله حاضر به بررسی پنج ویژگی گروه گویش های فارسی خراسانی می پردازد که آن را از گروه افعانی-تاجیکی متمایز می کند. این ویژگی ها که از دو ویژگی آوایی و دو ویژگی صرفی و همچنین یکی مربوط به حروف اضافه تشکیل شده ، علی رغم اینکه همه وجوه تمایز بین گروه ها را نشان نمی دهد، توسط مؤلف به عنوان پایدارترین ویژگی ها مشخص شده است. مقاله مبتنی بر طیف گسترده ای است از منابع، که شامل تحقیقات میدانی مؤلف و آثار متعدد پژوهشگران روسی، غربی، ایرانی، تاجیکی و افغانی است. متون (افسانه ها و داستان ها راجع به مسائل روزمره) به لهجه هراتی که در نتیجه کار میدانی مؤلف در افغانستان به دست آمده اند از گویندگان بی سواد و کم سواد لهجه مذکور جمع آوری شده اند. این افراد به خاطر عدم تحصیل، تحت تأثیر لهجه کابلی یا زبان ادبی قرار نگرفته، لهجه بومی خود را به خالص ترین شکل حفظ کرده بودند. پژوهش حاضر ثابت می کند ویژگی های موردبحث جزء ویژگی های اصلی متمایزکننده گروه گویش های فارسی خراسانی از گروه افغانی- تاجیکی است.

هدف مقاله حاضر بررسی روش پژوهش در چهار رویکرد جغرافیای گویشی، گویش شناسی اجتماعی، گویش شناسی ادراکی و گویش شناسی پیکره-بنیاد به عنوان رویکردهای سنتی و جدید در مطالعات گویشی است. با این هدف، ابتدا به اختصار به زبان شناسی تاریخی-تطبیقی در مقام خاستگاه شکل گیری گویش شناسی به عنوان یکی از شاخه های زبان شناسی اشاره می شود. سپس، تاریخچه، هدف، روش گردآوری، تحلیل و ارائه نتایج در چهار رویکرد مورد نظر با استفاده از روش توصیفی شرح و با یکدیگر مقایسه می گردد و انگاره روش شناسی هر یک از رویکردها ارائه می شود. مطالعات گویش شناختی تحت تاثیر زبان شناسی تاریخی-تطبیقی و با تمرکز بر تنوع های زبانی در نواحی مختلف جغرافیایی، به ویژه نواحی روستایی آغاز شد و در نتیجه عوامل گوناگون و مهم تر از همه توسعه و پیشرفت ابزارهای فنی ضبط، ثبت و تحلیل داده ها و نیز پیدایش گرایش های میان رشته ای دستخوش تغییرات فراوان شده است. در گویش شناسی اجتماعی و ادراکی تاثیر مولفه های اجتماعی و نگرش های زبانی بر مشخصه های زبانی و ادراک مرزها و ارزش های زبانی مورد بررسی قرار می گیرد. گویش شناسی پیکره-بنیاد نیز از آمیختن علوم رایانه و آمار با مطالعات زبانی شکل گرفته است. بر خلاف گویش شناسی سنتی که بیشتر به مطالعه مشخصه های واجی و واژگانی در زبان مردان مسن روستایی توجه داشته است، امروزه اقشار مختلف در جوامع شهری و روستایی، انواع مشخصه های زبانی به ویژه دستوری، تحلیل های کمی و کیفی رایانه ای و آماری، نگرش های زبانی و بررسی های شناختی در کانون توجه قرار دارند.

مقصود این فصل بازکاویدن مجموعۀ آرای سنتی است که توسط دیوید نیل مکنزی، دربارۀ تغییرات آوایی که به مثابۀ مختصۀ اساسی تمایزبخش گویش های گونه گون کُردی تعریف گشته اند، با در نظر آوردن این فرض که پیوستگی و ارتباط [زنجیره های گویشی] لکی در گویش شناسی ایرانی، کماکان بر ما پوشیده مانده است. مرسوم آن باشد که لکی را گویشی از [خانوادۀ گویش های] کُردی، بعضاً گویشی انتقالی میان کُردی و لری و در مواردی منحصراً آن را یک زبان مجزا می پندارند.